کتاب نظام اخلاقی اسلام در شرح دعای مکارم الاخلاق مجموعه سخنرانیهای استاد درباره جایگاه نظامها در دین، بهخصوص جایگاه نظام اخلاقی است. که این بحث از منظر استاد با توجه به دعای مکارم الاخلاق مطرح گردیده است.
و بیان شده که چگونه «معرفت و یقین» به همراه «محبت و ایمان» با «نیت و عمل» آدمی ترکیب میشود و سپس این ترکیب، سیئات و زشتیها را به حسنات و نیکوییها تبدیل میکند.
کتاب نظام اخلاقی اسلام در شرح دعای مکارم الاخلاق در سه فصل تنظیم شده است.
در فصل اول، طرح نظامها و ارتباطشان با نظام اخلاقی تبیین شده است. مؤلف، بعضی از مباحث فلسفه اخلاق و مکاتب اخلاقی را بررسی، و سپس با نقد مکاتب مختلف، نظریه نظام اخلاقی اسلام را مطرح کرده است.
در فصل دوم با توجه به موضوع کتاب، بهصورت مستقل به بحث دعا پرداخته شده است.
فصل سوم مروری است بر دعای مکارم الاخلاق، و ذیل سه بخش «در خلوت خویش»، «در حضور جمع» و «در حضور حق» تنظیم شده است.
در نظام تربیتی، آدمی با سؤال، با تذکر، با تعلیم، با روش رسول آغاز میکند و در شناخت و احساس و در مغز و قلب او اسلام و ایمان پایه میگیرد و به عمل و تقوا و احسان و اخبات و قرب و سبقت و لقاء و رضا و رضوان میرسد.و در نظام اخلاقی با ترکیب معرفت و احساس و تمرین و تدریج، آدمی بدیهایش را به خوبیها تبدیل میکند.
طرحی که با توجه به ترکیب انسان بدست میآید؛ که فکر با معرفت، و عقل با سنجش و انتخاب، و جوانح (دل) با احساس (ایمان و عقاید)، و جوارح (اعضاء) با عمل و تخلق به اخلاق و سیر و سلوک، منتهی به تحقق جامعه و پیریزی نظامات اجتماعی میگردد.این سخن اساسی در نظام اخلاقی اسلام است که این تبدیل چگونه صورت میگیرد؛ یعنی چطور مثلا بخل تبدیل به سخاوت میشود؟ نکتهی مهم در این است که این تبدیلها نتیجهی دو عامل کلیِ ترکیب محبت است با احساسات انسانی و ترکیب معرفت با معارف انسانی؛ یعنی ترکیب محبت و معرفت با یقین و ایمان مبنای کلی اخلاقیات اسلام است؛ چون تبدیل نتیجهی این ترکیب است.
به طور کلی وقتی در جایی میخواهد یک دگرگونی بوجود بیاید، نیاز به ترکیب و تبدیل دارد، همانطور که در درون خاک ترکیباتی به وجود میآید و خاک با آب ترکیب میشود و این ترکیب، تبدیل را دارد و آن به ثمر رسیدن میوه است و تبدیل شدن به انرژی و عمل، در زندگی عادی خودمان نیز شاهد این ترکیب و تبدیل هستیم.