کتاب تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری
معرفی کتاب تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری
کتاب تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، تألیف آدام متز دانشمند سوئیسی متوفای ۱۹۱۷ میلادی است. این کتاب با ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، بررسی جلوه‌های گوناگون تمدن اسلامی، از جمله علم و اقتصاد و تشکیلات اداری و اجتماعی و ادبیات در قرن چهارم هجری (عصر طلایی یا رنسانس اسلامی) است. این کتاب در مراسم کتاب سال جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان کتاب برگزیده معرفی شد.
در قرن چهارم هجری که مؤلف «دوره رنسانس اسلام» نامیده، از طرفی شاهد تجزیه یکی از بزرگترین امپراتوری‌های قرون وسطا یعنی خلافت عباسی و از طرفی ناظر تکوین و تکامل حکومت‌های محلی مقتدر در ممالک مختلف اسلامی هستیم. نتیجه امتزاج تمدن‌های قدیم و ظهور ظرفیت‌ها و قابلیت‌های اندیشگی و عملی «تمدن اسلامی» در این قرن به نقطه اوج می‌رسد و نیازهای جدید اجتماعی، چاره‌گران و اندیشمندان را از سویی به احیای مواریث قدیم و از طرفی به آفرینش طریقه‌های جدید در ادب و حکمت و سیاست و مملکت‌داری و آداب معیشت و جنگ و عمران می‌کشاند. در واقع با کاهش نسبی و تدریجی تسلط مطلق خلافت عباسی ملل و اقوام و گروه ها و افراد امکان شکوفایی استعدادها و باروری اندیشه‌ها را می‌یابند.
در کتاب تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، مؤلف ابتدا اشاره‌ای به اوضاع سیاسی سرزمین‌ها و بلاد اسلامی در این دوره کرده و توضیحاتی در باب خلفای عباسی (از مکتفی به بعد) و فاطمی و فرمانروایان و امیران دیگر دولت‌های محلی، از جمله حمدانیان و بریدیان و سامانیان و زیاریان و آل بویه و اخشیدیان داده است، آنگاه با محور قرار دادن عناوین ذیل، تحقیق خویش را به پایان رسانیده است: یهودیان و مسیحیان و دیگر اقلیتها، فرقه‌های شیعی، سازمان اداری، وزارت و وزیران، مسائل مالی، رسوم دار الخلافه، اشراف، بردگان، دانشمندان، علوم دینی، مذاهب فقهی، قضات، علم لغت، ادبیات، جغرافیا، گرایشها و آیینهای دینی، اخلاق و عادات، احوال معیشت، وضع شهرها، جشنها، محصولات، صنایع، بازرگانی، کشتیرانی، ارتباطات زمینی و دریانوردی.
گفتنی است که توجه مؤلف بیشتر به بغداد و قاهره بوده و دربارۀ سایر نقاط دارالاسلام، بخصوص ماوراءالنهر و اندلس، بحث چندانی ندارد. بعلاوه، مؤلف در تألیف خویش از منابع شیعی کمتر سود جسته است. مترجم کتاب از متن اصلی به عربی محمد عبدالهادی ابو ریده است. در این کتاب، حرکت و تکامل و تحول حکومت‌ها، سازمان‌ها، نهادها، آیین‌ها، سبک‌ها و اندیشه‌ها نشان داده شده است. ارزش کتاب در جنبۀ توصیفی آن است که تمام ابعاد زندگی مادی و معنوی ملل زیر لوای اسلام را تصویر کرده است.
رهبری در دیدار با نخبگان به این کتاب اشاره کردند: «قرن چهارم هجری، قرن اوج شکوفایی تمدن اسلامی است. اگر کتاب تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری را مطالعه کنید، خواهید دید که در قرن چهارم هجری - یعنی همان قرن یازدهم میلادی؛ یعنی اوج ظلمت جهل در اروپا که هیچ چیز نبوده - اوج شکوفایی اسلامی مربوط به ایران است. دانشمندانی هم که هستند - جز تعداد خیلی معدودی - تقریبا همه ایرانی‌اند؛ در حالی که دین و دینداری در همان اوقات در ایران از اروپا کمتر که نبود، خیلی بیشتر هم بود. پس، این دین نیست که مانع علم است؛ یک چیز دیگر و یک هویت دیگری است که مانع از پیشرفت علمی می‌شود.»
گزیده کتاب تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری
بیشترین نزاع به تملک سرزمینهای مقدس مکه و مدینه مربوط می‌شد. اهمیت بیش از پیش این دو شهر به مناسبت آن بود که در بحث پیرامون راستین بودن خلیفه نظریه‌ای نوین پدید آمد که تسلط بر آن دو شهر را نشانه مشروعیت خلیفه می‌دانست و امیرالمؤمنین حقیقی کسی بود که فرمانروای مکه و مدینه باشد. این همان نظریه‌ای است که بعدها خلفای عثمانی نیز در اثبات حقانیت خود بدان استناد می‌کردند.
