کتاب فرهنگ و تمدن اسلامی نوشته دکتر علیاکبر ولایتی کتاب بیستم از مجموعه تاریخ دفتر نشر معارف است. بن مایه فرهنگ و تمدن اسلامی بر تعالیم، سیره و سنت شخصیتی استوار است که در پایان قرن ششم میلادی قدم به عرصه خاکی نهاد. جستجو و دقت در مدارک تاریخی پانزده قرن قبل، بازگشت به سرزمین مکّه و توجه به سنگلاخهای کوچه ها و آمد و شد مردم قبیله ای آن، انسان آرام و متفکری را نشان میدهد که از نیمروز زندگی گذشته و اغلب اوقات عبایش را روی شانههایش انداخته، چپیه اش را روی صورت کشیده، گاهی به آرامی و زمانی به سرعت قدم برمی دارد، به عابرین و صحنه های شلوغ و پر سر و صدای اطراف بیتوجه و در افکارش غوطهور است. با این حال هیچ گاه از پاسخ دادن به سلام پایین ترین افراد یا ادای کلمه ای مهرآمیز به اطفالی که علاقه دارند در اطرافش جمع شوند، غافل نیست.
با آنکه دشواری ها، فراز و نشیب های طاقت سوز و ابعادی از مشکلات پیش روی اوست، چنان مصمم، کوشا، استوار و پاکدامن است که حتی بدخواهان و دشمنانش او را لقب افتخارآمیز «امین» داده اند. و اراده آهنین و همت والای او در راه آشنایی و پیوند همه مردم با یگانه هستی بخش را مثال می زنند. در پگاه قرن هفتم و آغاز اتصالش به افق مبین و جرقه های پیاپی مکاشفه و قرار گرفتن در شعاع وحی، یگانه پیام جهانی اش ـ توحید ـ را با سخن از قلم و آگاهی، آغاز کرد. هدفمندی حیات، برابری انسانها در خلقت و در پیشگاه الهی و بطلان تفاخرات قومی و نژادی و نفی امتیازها، جلوه هایی از همان پیام جهانی، در سراسر سلوک ۲۳ ساله اش بود.
از حدود سال 610م، دین اسلام با دعوت پیامبر اسلام(ص) در مکه پای به عرصه وجود نهاد. اساس تاریخی- مفهومی دین اسلام را از این زمان می توان به دو مرحله تقسیم کرد؛ مرحله دعوت و مرحله هجرت پیامبر (ص) به یثرب و تشکیل حکومت اسلامی. پس از تشکیل حکومت اسلامی، دین اسلام وارد دوره گسترش خود شد. هم جواری اسلام با تمدن های آن روز، یعنی ایران، روم ومصر، زمینه ارتباط با این حوزه های تمدنی را فراهم آورد. پیامبر اسلام(ص) پس از صلح حدبیه، که باعث تثبیت حاکمیت اسلام در شبه جزیره شد، با ارسال نامه به سران کشورهای همسایه، امکان ارتباط مسلمانان با آن ها را فراهم ساخت.