معرفی کتاب ط
در کتاب ط قصدم این بود بلایی را که «فرانسیس بیکن» در نقاشی بر سر فیگور انسان می آورد بر سر کاراکتر داستان بیاورم. می خواستم کلمات، مثل رنگ ها، همه ی سطح «تابلوی کلمه ای» من را بپوشانند، تا فقط روایت کننده ی یک زندگی نباشم، و همان طور که در رمان هم بدان اشاره کرده ام: بیان کننده ی یک حالت روحی باشم.
قید حالت زندگی یک نفر. مردی سی ساله، حاصل ازدواج زن و مردی که در بمباران شیمیایی با گاز خردل دچار مسمومیت شده اند. بر اثر همین مسمومیت به صورت طبیعی به دنیا نمی آید و از پشت مادرش زاده می شود. او در طول سی سال زندگی به تدریج ظاهر انسانی اش را از دست می دهد و بدل به موجودی می شود مابین انسان و حیوان.
رمان صداهای درونی ذهن اوتیسمی کاراکتر آن است. ذهنی که مدام درگیر بازی با حروف الفبا و اعداد است. سعی کرده ام ویرانی روحی و روانی و جسمی او را در ترکیب بندی جملات هم نشان بدهم. تا جایی که بیماری او به «زبانِ» رمان هم سرایت کند. می توان از زاویه ای دیگر هم به آن نگریست. کاراکتر رمانْ استعاره ای از ادبیات فارسی است. شکست نویسنده ی فارسی زبان، بعد از انقلاب، و تلاش و اجبار او به بیان کردن، آن هم در قلمرو وضعیتی که زبان در جهت تطهیر آن راهنمایی می شود!
تلاشم در «ط» انتقال این شکست به زبان و عرصه ی نمادین است. وقتی اثر باید در این قلمرو از امر محال بگوید ناچار است از پذیرفتن شکست و پس زدن منطق مرسوم و پذیرفته شده ی نوشتار. آن جاست که رمان به تخریب معماری زبان دست می زند، حتی به قیمت خودکشی خودش. با گذشت زمان و دور شدن از این اوضاع «ط» بهتر موقعیت و ضرورت خودش را نشان می دهد. این که چطور وقتی ادبیات به دلایل مختلف نمی تواند اثر درخوری خلق کند، زبان از خودش ناامید شده، مساله ی خودش می شود و به جان خودش می افتد. یک بازی گاه بی معنا، از هیچ گفتن و هیچ نگفتن، بیان چیزی که نه تنها کوچک ترین اهمیتی ندارد که نمی توان برای آن هم مصداقی عینی پیدا کرد، در ساحت کلمه ماندن، و سرایت این ناامیدی و شکست به عرصه ی زبان.
خواندنش، با توجه به این که از «گفتار اوتیسم: وسواس و آشوب» برای روایت استفاده شده می تواند آزاردهنده باشد؛ که تا حدی هم عمدی بوده. انتقام از خواننده؛ خواننده ی این روزها که شریک جرم نویسنده است. در بخش هشتم کتاب، که گاهی از خود کتاب حرف می زند، در قطعه ای از زبان کتاب آمده: «باید در اواسطم به احساس خفگی رسید. این که بسته شوم.» این بسته و کنار گذاشتن و ادامه ندادن هم بخشی از این کتاب است. واکنش به این که بخش اعظم تولیدات این روزها باید دور ریخته شود. و این شامل خود «ط» هم می شود.
بخش های اول تا چهارم تجاوز به منطق و پیش فرض های خواننده است؛ وفور بازی های زبانی، استفاده از اعداد، مثل شی با کلمه رفتار کردن، حتا شنیدن صدای ناخودآگاه متن. خواننده باید مفعولیت خودش را در برابر زبان احساس کند. از بخش پنجم به بعد، اگر خواننده به این شکل از رفتار با کلمه عادت کند یا کنار بیاید، روایت مسیر دیگری پیش می گیرد. انگار دهانی که باز می شود. صدا را می توان شنید. این شکل از برخورد با زبان را می توان در تلاش برای پرداخت و بازنمایی اوتیسم سنجید و به عنوان یکی از امکانات زبان در روایت در نظر گرفت. چنان چه مثلن فاکنر در فصل اول «خشم و هیاهو» از زبان بنجی که شیرین عقل است روایت را پیش می برد.
آشفتگی بخش های اول برمی گردد به ذهن اوتیسمی راوی، که سعی کرده ام با استفاده از گفتار اوتیسم آن بیماری را به سطح زبان منتقل کنم، طوری که خود کتاب دچار این بیماری شود. متاسفانه اطلاعات کمی درباره ی اوتیسم و مخصوصا کاربرد آن در ادبیات در دسترس است. چندی پیش انتشارات نیلوفر کتابی با عنوان «ادبیات و روانپزشکی» منتشر کرد که فصل آخر آن درباره ی «اوتیسم در داستان» است. در آن مقاله ی کتاب به علایم اولیه ی اوتیسم، یعنی مشکلات زبانی و ارتباط اجتماعی و مقاومت در برابر تغییر، اشاراتی شده است. از تمایل این افراد به واژه سازی گرفته تا فهم تحت اللفظی زبان و غوطه ورشدن در حجم انبوهی از اطلاعات، طوری که «قادر به غربال کردن چیزهای نامربوطِ پیرامونی و بیرونی نیستند.» و نیز حساسیت آن ها به صداها، بوها، مزه ها، اعداد و ...
«ط» نمی تواند و نباید اثر خوش خوانی باشد. مخصوصا وقتی راوی اوتیسمی آن نویسنده است. این جاست که ذهن راوی با خود زبان وارد گفتگو شده و مدام در پیش بردن و پیش رفتن روایت دچار لکنت می شود. او هر عملی را که بخواهد انجام دهد سریع آن را به قالب کلمه درمی آورد. به عنوان مثال جایی از رمان درباره ی شکل خندیدنش صحبت می کند: «با کلمه می خندم، مثلا به جای این که بگویم: تو چی؟ می گویم: توتو چی چی.» فکر می کنم اگر خواننده از این منظر که اوتیسم را نه به عنوان یک بیماری که به عنوان یک «وضعیت» در نظر بگیرد بهتر می تواند با کتاب وارد گفتگو شود.
