بخش عظیمی از آموزههای امام علی(ع) به اخلاق و چگونگی سلوک با دیگران اختصاص دارد. تکیه و تاکید اسلام بر اخلاق چندان جدی است که از دیرباز عالمان اسلامی کتابهای پربرگ و باری در این باره سامان دادند و آن را مالامال از روایات امام علی(ع) ساختند. با وجود این، شماری دیگر از دانشوران، به اخلاق یونانی و گرته برداری از روی کردند و کتابهایی فراهم کردند که با آنچه از پیشوایان اسلام برجا مانده، بسی متفاوت است.
اهمیت دانش اخلاق، از یک سو، و کاربردی بودن آن، از دیگر سو، اقتضا دارد که هر گونه پژوهشی درباره آن بر پایه آموزههای دینی و نصوص آن باشد. از این رو جلد چهارم از دانشنامه امام علی(ع)، از آن اخلاق و سلوک است و در آن شماری از مباحث اخلاقی واکاوی شده است.
مجموعه سیزده جلدی دانشنامه امام علی(ع)زیر نظر علی اکبر رشاد و به همت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تهیه و منتشر شده است.
رابطه حیات، اندیشه و انگیزه
حیات، گونهای خاص از هستی است که مبدا ظهور علم و قدرت شده و عامل هماهنگ کننده«اندیشه علمی» و «انگیزه عملی» است؛ به طوری که اندیشه علمی بر انگیزه عملی اشراف و نظارت داشته، انگیزه عملی، تحت هدایت اندیشه علمی، به صورت کوشش عینی ظهور مییابد.
هر اندازه حیات قویتر باشد، موجب شکوه اندیشه علمی و قدرت انگیزه عملی خواهد بود و هر اندازه اندیشه و انگیزه نیرومندتر باشد، کاشف کمال حیات و شدت آن است. گرچه از قدرت هرکدام میتوان به نیرومندی دیگری پی برد، راه عمیق و عریق در استدلال، پیبردن از سبب(حیات) به مسبب (اندیشه و انگیزه ) است و راه سهل و سمح، پیبردن از مسبب (اندیشه و انگیزه) به سبب(حیات) است؛ زیرا دسترسی به حقیقت حیات و نیز پی بردن به چگونگی حیات شخص معین، دشوار است؛ البته تاحدی از بررسی علم و عمل او میتوان با درجه وجودی حیاتش آشنا شد و درباره چگونگی زیست او سخن گفت؛ چون انگیزه عملی، تحت رهبرری اندیشه علمی سامان میپذیرد و اوج و حضیض آن وامدار صعود و هبوط اندیشه علمی است و هماره«عزم عملی» با هدایت «جزم علمی» تحقق مییابد و موزون عمل و با وزن علم، در میزان حق و باطل و صدق و کذب و حسن و قبح توزین میشود.