کتاب حلقه مفقوده در تولید علم در حوزه های علمیّه
معرفی کتاب حلقه مفقوده در تولید علم در حوزه های علمیّه
هنر«بیان و فن خطابه» برای تأثیر در مخاطب کافی نیست، و ایجاد انگیزه در مخاطب نیازمند دانش بلکه دانش‌هایی است که کمتر در حوزه های علمیّه به آن ها اعتنا می‌شود.
کتاب حلقه مفقوده در تولید علم در حوزه های علمیّه درباره یک نقص عمده در جریان تولید علم در حوزه علمیّه است؛ علمی که عهده‌دار تبیین «چگونگی ایجاد انگیزه برای انواع رفتارهای متدینانه در مخاطب» باشد.
«ایجاد انگیزه در مخاطب» علاوه بر «هنر بیان و مهارت‌های تبلیغی» _که تاحدی در حوزههای علمیه به آن پرداخته شده است_ نیازمند دانش، بلکه دانش‌هایی است که کمتر به آن‌ها اعتنا می‌شود. متن پیش‌رو به تبیین نقش برجستۀ «علم ایجاد انگیزۀ دینداری» در تبلیغ دین می‌پردازد و راهکارهایی را برای تولید آن ارائه می‌دهد و از کاستی‌های موجود در این زمینه سخن می‌گوید. این بحث که در دهۀ 80 توسط استاد پناهیان در مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها و مرکز آموزش‌های تخصصی تبلیغ مطرح شده است، اکنون پس از تنظیم و تکمیل توسط مؤسسۀ بیان معنوی، در اختیار خوانندگان محترم قرار می‌گیرد.
گزیده کتاب حلقه مفقوده در تولید علم در حوزه های علمیّه
تبلیغ؛ علم یا مهارت؟
امروزه تا از تبلیغ در حوزههای علمیه سخن به میان می‌آید، ابعاد مهارتی که نقش بسیار اندکی در تأثیرگذاری بر مخاطبان و تربیت عمیق آن‌ها دارد به ذهن عموم اهالی حوزه می‌رسد. درحالی‌که تبلیغِ یک حقیقت، بیشتر وابسته به حقانیت آن است و این تبلیغ باطل است که بیشتر وابسته به مهارت‌های تبلیغی و قدرت تزئینی مبلّغ باطل است. همچنان که به فرمودۀ خداوند متعال این ابلیس است که در مقام تبلیغ باطل مجبور به تزیین است.
معنای اینکه خداوند ایمان را در قلب مؤمنان تزیین می‌کند، تجلی زیبایی حقیقی ایمان توسط خداوند است، نه تزیین تقلبی آن؛ این زیبایی متناسب با زیبایی‌های فطری روح انسانی است که توسط خداوند در اوج زیبایی و زیباپسند آفریده شده است.
در واقع خداوند پرده از زیبایی ایمان برمی‌دارد، نه آنکه آن را علی‌رغم نازیبا بودن زیبا جلوه دهد. و این همان کاری است که یک مبلّغ دین نیز باید انجام دهد. ذوق و هنر مبلّغ باید اولاً در خدمت درک و ثانیاً نشان دادن زیبایی دین باشد؛ و الا دین نیازی به تزیین ندارد.
توجه به تبلیغ از حیث محتوایی (نه مهارتی) امری است که در حوزههای علمیه مغفول بوده و تاکنون مورد اهتمام نبوده است. این نقیصه باید به‌عنوان یک کمبود مهم و اساسی مورد توجه نظام آموزشی و پژوهشی حوزه قرار گیرد. حوزه باید بتواند علم لازم برای «تأمین محتوای تبلیغ» که مبتنی بر «علم ایجاد انگیزه» است، را تولید کرده و در اختیار مبلغین قرار دهد. به همین دلیل مسئلۀ اصلی در این مجال نحوۀ تولید محتوا برای تبلیغ است و اینکه حوزههای علمیه چگونه دانش‌آموختگان خود را از نظر علمی و محتوایی برای انجام این رسالت خطیر آماده می‌کنند. آیا می‌توان ادعا کرد توجه کافی به امر تبلیغ در حوزۀ علمیه، در مقام آموزش و پژوهش، آن هم از نظر محتوایی نه روشی، صورت می‌گیرد؟ چه دانش‌هایی برای توانمندسازی مبلّغ در تولید محتوا و یا در برنامه‌ریزی محتوایی(نه روشی) تبلیغ لازم است؟
تولید علم برای عمل
در حوزههای علمیه دو نوع فعالیت علمی به‌خوبی صورت می‌گیرد. فعالیت نخست، تولید «علم برای عمل» است. این فعالیت بیشتر در جریان فقه به معنای خاص کلمه صورت می‌گیرد. آنچه در این بخش تولید می‌شود، با هدف بیرون آوردن مکلّفین از حیرت در مقام عمل است و صرفاً برای کسانی به‌عنوان برنامه‌ای عملی قابلیت ارائه و کارایی دارد که خودشان نوعاً از ایمان و انگیزۀ کافی برخوردار باشند.
هرچند در همین زمینه نیز کاستی‌های جدی به چشم می‌خورد؛ مانند تولید علم برای عمل در حوزۀ نظامات اجتماعی، که اخیراً با عنوان «فقه نظام» در حوزههای علمیه مورد توجه قرار گرفته است و می‌تواند امیدی برای شکوفایی علمی در این زمینه باشد. نمونۀ دیگر، کاستی در زمینۀ تولید علم برای عمل در حوزۀ «سبک زندگی» است. متأسفانه بسیاری از جزئیات سبک زندگی به‌عنوان «منطقة الفراغ» مورد بی‌اعتنایی قرار گرفته است. درحالی‌که دیگران به‌شدت در حال برنامه‌ریزی برای سبک زندگی مردم هستند، ما بیشتر تماشاگر از دست رفتن فرصت‌ها در سبک زندگی هستیم. واقعیت آن است که تأثیرات فراوانی که مردم از سبک زندگی غلط غربی می‌پذیرند، به‌مرور موجب «عدم تحمل دین و دینداری» و «از بین رفتن بستر فهم و درک بخشی از حقایق دین» می‌شود.
دانش‌هایی که برای تولید «علم برای عمل» یعنی فقه به معنای خاص آن در حوزه‌ها آموزش داده می‌شوند، بعضاً در تولید محتوای تبلیغ نیز قابل استفاده‌اند؛ دانش‌هایی مانند ادبیات، منطق و اصول. اما ارتباط این علوم با تولید محتوای تبلیغ به عهدۀ خود طلاب و فضلای محترم گذاشته شده است. همچنین تدریس و تمرین خاصی برای آموختن نحوۀ به‌کارگیری این دانش‌ها در مقام تولید محتوای تبلیغ نیز وجود ندارد. ضمن آنکه علم بسیار ارزشمند «اصول» نیز کاستی‌هایی برای تولید محتوای مورد نیاز تبلیغ دارد، که باید به تکمیل آن همت گماشت.
