کتاب «فقه استدلالی دیات»، بر مبنای کتاب تحریرالوسیله امام خمینی (ره) توسط حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدعبدالهادی مرتضوی در دو جلد به نگارش درآمده و توسط انتشارات حوزه علمیه چاپ و روانه بازار نشر شده است.

کتاب فقه استدلالی دیات با توجه به نیازهای موجود اندیشه‌ای و رسالت پاسخگویی حوزه و اینکه یکی از مسئولیت‌های مهم مراکز حوزوی در کنار تعلیم و تربیت طلاب علوم دینی، نشر آثار فاخر علمی می‌باشد و همچنین در راستای تحقق منو‌ّیات مقام معظم رهبری در خصوص توجه ویژه به «علم و پژوهش» در بیانیه گام دوم، تدوین شده است. انتشارات حوزه علمیه خراسان نیز تاکید بسزایی به این امر در خصوص پیشبرد مأموریت اصلی خود که ارتقاء کیفی و کمی پژوهش‌های دینی در حوزه است، داشته و از سوی دیگر، به منظور پاسخگویی به نیازهای جامعه و نظام اسلامی، در تلاش است با تولید، چاپ و انتشار آثار مهم فرهیختگان حوزوی، بتواند گام بزرگی را در این راستا بردارد. از همین رو با توجه به اهمیت جایگاه مباحث حقوقی و قضائی، کتاب «فقه استدلالی دیات» نوشته حجت الاسلام و المسلمین سید عبدالهادی مرتضوی در راستای تبیین دیدگاه فقهی و استدلالی شیعه در زمینه مسائل مربوط به (دیات) منتشر شده است.
همچنین یکی از ابوابی که بی‌تردید با نیازهای اجتماعی و به‌خصوص نظامات حکومتی گره خورده و ورود فقیهانه بدان ضروری است، مباحث مربوط به «قضاوت» می‌باشد که در حوزه فقه شیعی با توجه به مهیا نبودن شرایط قضاوت برای فقیهان شیعی در دوران گذشته، کمتر بدان توجه شده و آثار نادری از آن باقی مانده است؛ البته باید مسرور بود که عنایت فقیهان معاصر به مقتضیات زمان و مکان موجب شده است که در چند دهه اخیر کرسی‌های درس پرشوری برپا شده و در نتیجه، آثار فقهی ارزشمندی در این باب به نگارش در آید و هر یک، بخشی از این خلأ فقهی را پر کند.
یکی از مهم‌ترین حوزه‌های تدریس این مقوله، بحث‌های فقهی آیت‌الله سید حسن مرتضوی، عضو شورای عالی حوزه علمیه خراسان و استاد برجسته این حوزه در مشهد مقدس است که از حدود چهل سال پیش، بحث خارج فقه «کتاب القضاء» شروع شد و سرآغازی نمایان در دروس خارج فقه و پیوند آن با مسائل مبتلابهِ جامعه گردید و مورد استقبال شورانگیز فرهیختگان و فضلای حوزه علمیه آن روز قرار گرفت.
مولف این کتاب با پرداختن تفصیلی به «مبانی فقه جزایی» و پیروی از روش والد خود، آیت الله سیدحسن مرتضوی در مبنا قرار دادن کتاب «تحریر الوسیله»، طی حدود 330 جلسه درس، «فقه استدلالی دیات» را به بوته نقد و بررسی گذاشته و این کتاب که در 8 فصل و 47 مبحث فراهم آمده، حاصل تقریر همین درس‌هایی است که حدود سه سال در حوزه علمیه خراسان به درازا کشیده و به همت حجج اسلام محمدعلی صائمی و قدرت‌الله رمضانی تهیه و تنظیم شده و دکتر محمدعلی قاسمی، بازنویسی و ویرایش شده است.

گزیده کتاب فقه استدلالی دیات جلد (1)

حال که مشخص شد دیه بر عوض جنایت بر انسان اطلاق می‌شود، آیا فقط به عوض انسان حرّ گفته می‌شود که مرحوم امام (ره) در تحریر فرموده، یا بر عوض مطلق انسان، اعم از حرّ و عبد صادق می‌کند؟

دو دیدگاه وجود دارد:

آن‌چه که از کتاب تحریر استفاده می‌شود که اختصاص به جنایت بر حرّ دارد.
دیه به عوض جنایت وارده بر انسان‌ها، اعمّ از حرّ و عبد اطلاق می‌شود.

نظریه دوم صحیح به نظر می‌رسد که دیه هم شامل عوض جنایت بر حرّ و هم شامل عوض جنایت بر عبد می‌شود. به چند دلیل برای اثبات این دیدگاه می‌توان استناد کرد:

اطلاق آیه کریمه «ودیة مسلمة إلی أهله»: این آیه مطلق است و تفاوتی نمی‌کند که مجنی‌علیه حرّ باشد یا عبد.
اطلاق عبارات لغویین که دیه را این‌گونه معنا کرده‌اند: «مالی است که عوض قتیل قرار می‌گیرد». این عبارات هم مطلق است، فرقی نمی‌کند که قتیل حرّ باشد یا عبد.