تاریخ مرات الادوار و مرقات الاخبار اثر مصلح الدین محمد لاری از دانشمندان و متکلمین بزرگ قرن دهم هجری است. این کتاب تاریخی عمومی است که از آفرینش جهان و خلقت آدم (ع) شروع می شود و تا سال 974 ق. عصر زندگی مؤلف ادامه پیدا می کند.نثر این تاریخ به طور کلی نثری مَدْرسی و عربی مآبانه است که در خطبه ها به نثر مصنوع و متکلف گرایش می یابد و در صورت اقتضا به نثری مسجّع تبدیل می شود. این اثر شامل یک مقدمه و ده باب است و باب های ده گانه آن عبارتند از: مبدا آفرینش، در بیان انبیا از ابتدا تا زمان نوح، پیشدادیان، کیانیان و انبیا و حکمای ایشان، ساسانیان، در ظهور نور اسلام و احوال خلفای کرام، سلاطین عهد عباسیه، در ظهور چنگیزخان، در بیان احوالات امیر تیمور، در احوال حسن بیک و اولاد او، در بیان دودمان عثمانی.این کتاب، تاریخی است عمومی که از آفرینش جهان و خلقت حضرت آدم (ع) شروع می شود و به سال 974 هجری قمری عصر زندگی مؤلف و سلطنت سلطان سلیم می رسد. این تاریخ در یک مقدمه و ده باب نوشته شده است.تعصبات مذهبی و درگیری ها و شرایط اجتماعی و سیاسی خاص آن دوران سبب شد که بسیاری از دانشمندان ایران راهی کشورهای دیگر شوند. گروهی به هندوستان و گروهی به آسیای صغیر مهاجرت کردند. مصلح الدین محمد نیز ابتدا به هندوستان رفت و در دربار همایون شاه از اعتبار والایی برخوردار شد. بعد از فوت همایون شاه راهی مکه شد و بعد از سفر به عتبات راهی اسلامبول شد. در آنجا نیز پس از مناظرات و مباحثات در علوم عقلی و نقلی با علمای آن شهر، عظمت و اعتبار او به حد اعلی رسید و مورد تحسین و تکریم آن ها قرار گرفت. بعد از سه تا چهار سال به یاری سلطان سلیم راهی دیاربکر شد و در شهر آمِد اقامت گزید. اسکندرپاشا مِقْدم مصلح الدین محمد را به شهر آمِدْ مغتنم شمرد و تولیت مدرسۀ خسروپاشا را به او داد. ظاهراً تا آخر عمر در همان مدرسه به تدریس و ارشاد مشغول بوده و در سال 979 هجری قمری در همان جا به رحمت ایزدی پیوست و در شهر آمِدْ دفن گردید. مصلح الدین محمد لاری شعر هم می سروده است و در شعرش «کلامی» تخلص می کرده است.در این دوره رواج و کاربرد فراوان زبان فارسی در کشورهایی همچون هندوستان و حکومت هایی همچون عثمانی جای بسی مباهات دارد.مصلح الدین محمد اگرچه در دربار عثمانی زندگی می کند امّا آگاهی کاملی از تقابل بین حکومت صفویان و عثمانیان دارد و اجازه نمی دهد که هیچ گونه عصبیّتی باعث خدشه دار شدن تاریخش شود و تلاش می کند تعادلی را در تمام تاریخ خود رعایت نماید. ناشناخته ماندن این تاریخ و نویسندۀ آن نیز می تواند از جنبه های اهمیت این کتاب باشد. در حالی که نوشتن چنین تاریخی از فردی که خود استاد علوم عقلی و نقلی است از یک طرف و همچنین نوع گزینش مطالب از منابع مورد استفاده و چگونگی بهگزینی آنها از طرف دیگر می تواند از وجوه ممتاز این تاریخ باشد. این تاریخ در ضمن بیان وقایع تاریخی هر عصری به بررسی و شرح حال شعرا و دانشمندان و آثارشان که در دوره های مختلف وجود داشته اند، می پردازد و گاه به نقد و بررسی عقاید وآراء آنها نیز می پردازد. از این دیدگاه تاریخ او شاید به نوعی تذکره نیز شباهت پیدا کند. این خصوصیت بیشتر دربارۀ شعرا و دانشمندان هم عصر او بیشتر مصداق پیدا می کند. این تاریخ از دیدگاه این که دارای نسخه بدلهای فراوانی است حائز اهمیت است. زیرا اگر این تاریخ مربوط به قرن هشتم بود جای بحث نداشت. اما این که نسخه ای متعلق به قرن دهم باشد و دارای این تعداد نسخه بدل باشد، مهم است واین خود می تواند دلیل مورد توجه بودن این تاریخ باشد. این تاریخ دارای دو شعبۀ نسخه نویسی است: یک گروه نسخه هایی است که تعصبات و عقاید دینی در نگارش آنها نقش داشته است. چرا که قسمت های مهمی از نسخه را حذف کرده اند. مثلاً در این گروه از نسخه ها قسمتی از تاریخ که مربوط به امامت ائمه شیعه بوده است، حذف شده اند. اما در گروه دیگر نسخه ها این اقدام صورت نگرفته است. هر کدام از این دو گروه نسخه ها و در حوزه عقیدتی خاص نوشته شده اند و ما در تصحیح این متن مرز میان این دو گروه نسخه ها را رعایت کرده ایم که در زیرنویس ها این موارد را مشخص کرده ایم. مؤلف اگرچه در ابتدای تاریخش از منابع و مآخذی که سود برده است، نام می برد، اما در درون متن نیز از آثاری نام می برد که غیر از منابع اولیۀ اوست. مؤلف در بیان نقل قول ها نام منبع و نویسندۀ آن را ذکر می کند و مضامین تاریخ خود را به آنها مستند می گرداند. مؤلف زمانی که به بیان مسایل فقهی و علمی می پردازد گاه اگر نظری را که عنوان می کند که با نظرات او مخالف است، به نقد و بررسی آن نظریات می پردازد و عقیده خود را نیز مطرح می کند. وجود چندین نامه از جمله نامۀه خود مصلح الدین محمد لاری به سلطان حسین حاکم عمادیه و همچنین نامۀ بدیع الزمان همدانی و چند نامۀ دیگر و علاوه برنامه ها وجود وقف نامه ها و تملک نامه ها و نوشته هایی که در ابتدای نسخه ها و ظهریۀ آنها آمده است از دیگر وجوه امتیاز این تاریخ است. در این تاریخ علاوه بر خطبه اولیه کتاب، در ابتدای باب دهم که به حکومت عثمانی می پردازد. مجدداً خطبه دیگری نویسنده نقل کرده است که این موضوع باعث شد حدس های مختلفی در این باره زده شود که در پیش گفتار کتاب مطرح شده است. در پایان باید متذکر شد که مصلح الدین لاری توانسته است مطالبی را که در دیگران در تواریخِ عمومی خود در چندین مجلد بیان کرده اند با بهگزینی درست و پسندیدۀ خود در مجلدی مطرح نماید.

صفحات کتاب :

703

کنگره :

‏‫‭DSR140‏‫‭/ل2م4 1393

دیویی :

‏‫‭955/01

کتابشناسی ملی :

‏‫2827046‬

شابک :

‫‬‬‭978-600-203-073-3

سال نشر :

1393