مجموعه دو جلدی فلسفه فقه توسط سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و به کوشش آقای حسینعلی بای تهیه و منتشر شده است.هدف از تهیه این مجموعه اثر تفسیر و بررسی فلسفه فقه و ریشه مبانی فقهی است.
عطف نظر به فلسفه فقه علاوه بر توانمندسازی فقه در پاسخگویی به نیازهای زمانه موجب شناسایی ظرفیتهای جدید در منابع استنباط و روششناسی و تصحیح روند و جریان فهم از کتاب و سنت و کاهش ضریب خطا در فهم از نصوص دینی خواهد شد؛ زیرا زاویه نگرش فقه به مباحث فلسفه فقه تاثیرات بسزایی در نحوه اجتهاد و استباط او بر جای گذاشته و نگاه نافذ ، عمیق و نقادانهای به او عطا خواهد کرد؛ بهواقع فلسفه فقه یا علم شناسی فقه حوزهای از دانش است که بر تحول، تطور، توسعه، تعمیق و تکامل فقه شناخت ساختار کلان آن، مدیریت میکند.
فلسفه فقه یا علم شناسی فقه، دانشی است که در مقام علم ناظر به فقه عمل نموده و به تحقیق در مبانی نظری و تحلیلی فقه، موضوع، محمول، مسائل، مبادی، مقدمات، غایات و شیوههای روششناختی فقه و ارتباط آن با علوم و پدیدههای دیگر میپردازد.
فقه و مصلحت
«فقه» دانش و مجموعه مسائلی است که کاشف و مبین شریعت است، به دیگر سخن: فقه آینهای است که شریعت در آن منعکس میگردد. فقه حاصل اجتهاد است و اجتهاد اعم از این است که مجتهد را به حکم الاهی واقعی برساند و آن را منجّز نماید یا به حکم ظاهری معتبر در زمان شک رهنمون و موجب تعذیر گردد و امن از عتاب و عقاب آورد.
آسیبزدایی و علاج خطاهای معرفت دینی
علاوه بر تمام کارکردهایی که برای عقل برشمرده شد، یکی دیگر از کارکردهای عقل در قلمرو دینپژوهی، علاج خطاهای واقع شده در معرفت دینی است. زمانی که معرفتی را به هر طریقی_ چه از طریق عقل، چه دیگر مدارک_ بهدست آوردیم، سپس دریافتیم که در تحصیل معرفت خطا کردهایم،باز این عقل است که راه رفع و جبران خطا را به ما میآموزد. توضیح اینکه علاوه بر آسیبشناسی معرفت دینی (که در بالا از آن یاد کردیم)عقل از معرفت دینی آسیبزدایی میکند_ و این توانایی خود کارکرد مستقلی قلمداد میگردد_ و میتوان بلکه میباید این دو کارکرد را دو کارآیی جداگانه به شمار آورد. از اینرو در ذیل منطق کشف_فهم دین، طرح بحثی تحت عنوان راهکارهای علاج آسیبزدایی از فهم دین و کاربرد مدارک کشف، ضرورت مییابد؛ این راهکار عمدتا عقلایی است.