کتاب «ماجرای غمانگیز روشنفکری در ایران»، نوشته دکتر سیدیحیی یثربی، اثر ارزندهای است، پیرامون تاریخچه، ریشهها و روند جریان روشنفکری در غرب و بازتاب نه چندان خوشایند آن در ایران و تبعات شوم تأثیرات آن بر فکر و فرهنگ ما، که در پروسهای صدساله به قائلهای در مقابل سنت ایرانی و دیانت در این مرز و بوم منجر شده است. در این کتاب نخست روند پیشرفت، مبانی، اهداف و نتایج جریان روشنفکری غرب مورد بحث و بررسی قرار گرفته، سپس جریان روشنفکری داخلی مورد تحلیل انتقادی قرار میگیرد.
کتاب «ماجرای غمانگیز روشنفکری در ایران» از بخشهای ذیل تشکیل شده است: بخش اول، نگاهی گذرا به جریان روشنفکری در غرب که خواهناخواه در وضع کنونی فکر و فرهنگ ما بیتأثیر نبوده و عدم شناخت دقیق آن در صد سال اخیر، مشکلات زیادی برای جامعه روشنفکری ما داشته و دارد. بخش دوم، پیدایش و استمرار جریان روشنفکری در ایران و بخش سوم، چارهجویی واقعنگرانه این مشکلات، و بررسی عملکرد ناصواب و غیردقیق عدهای از مدعیان فکر و اندیشه.
اندیشه و خردورزی، زیربنای همه تصمیمها و رفتارهای فردی و اجتماعی بشر است. این موضوع از جهتی بسیار خوب و ارجمند و از جهت دیگر زمینهساز بسیاری از مشکلات فردی و اجتماعی است. خوب و ارجمند بودنش از آن جهت است که انسان برای رفتار خود تنها عقل و اندیشه را به عنوان سند و مرجع میپذیرد و پیش از انجام هر کاری، با حوزه اندیشه و خردورزی ارتباط برقرار ساخته، تنها به ارشاد و تصویب خرد توجه میکند و بس.
اما اینکه همین حوزه آگاهی و اندیشه، زمینه بسیاری از مشکلات را برای فرد و جامعه، فراهم میآورد، بر این اساس است که عقل و اندیشه بشر، به سادگی گرفتار فریب و خطا میگردد. آری انسان به سادگی و آسانِ آسان، فریب میخورد و خطا میکند، گویی سهو و نسیان از انسان جداییناپذیر است. اگر پیدایش نوع بشر را به معنی عادی کلمه، از هبوط آدم در نظر بگیریم، میبینیم که خود این هبوط نتیجه یک خلاف و خطا بوده است، بنابراین اساس هستی انسان بر نافرمانی و خطا استوار شده و اگر کسی انتظار داشته باشد که انسان دچار خطا نشود، خود دچار خطای خودبینی گردیده است.