کتاب شاهزاده و گدا نام رمانی اثر مارک تواین، نویسندهٔ آمریکایی است که اوّلین بار در سال ۱۸۸۱ میلادی، پیش از چاپ ۱۸۸۲ آمریکا، در کانادا به چاپ رسید و بارها مورد اقتباس تصویری در قالب فیلم سینمایی، سریال تلویزیونی، و انیمیشن قرار گرفته است.
این کتاب داستان ادوارد و تام را بیان میکند که یکی ولیعهد انگلستان است و دیگری گدایی بیش نیست. دست تقدیر به واسطهٔ چهرههای آنها، که بسیار شبیه هم است، این دو را بر جای یکدیگر مینشاند و آن دو زندگی دیگری را امتحان میکند. تام و ادوارد هردو در یک روز در خانوادههایی کاملاً متفاوت به دنیا آمدهاند. نویسنده از سویی از نظام فاسد دربار انگلستان و از سویی از فساد اخلاقی در میان مردم فرودست جامعهٔ انگلستان انتقاد میکند. شاهزاده و گدا با ترجمه محمد قاضی در انتشارات امیرکبیر به چاپ رسیده است.
در شهر کهنسال لندن در یکی از روزهای پاییز و در ربع دوم قرن شانزدهم در خانواده فقیری موسوم به کانتی پسری به جهان آمد که پدر و مادرش خواستار آمدن او نبودند. در همان روز نوزاد انگلیسی دیگری از خانواده ثروتمندی موسوم به تودور پا به عرصه وجود نهاد که پدر و مادرش قلباً خواستار او بودند. تمام مردم انگلستان نیز تولد این کودک را میخواستند.
مدت ها بود که همه مردم انتظار تولد او را میکشیدند و آرزوی او را به دل داشتند و برای او به درگاه خدا دعا میکردند؛ چنان که وقتی کودک به راستی از مادر متولد شد، چیزی نمانده بود که همه از ذوق و شادی دیوانه شوند. مردم به صرف یک آشنایی مختصر یکدیگر را در آغوش میگرفتند و بر سروروی هم بوسه میزدند و فریاد شادی بر میکشیدند. هرکس کار خود را تعطیل میکرد و پست و شریف و فقیر و غنی جشن میگرفتند و این جشن و شادی چندین شب و روز ادامه یافت.