کتاب ارامنه در جنگ جهانی اول، اثر رضا دهقانی؛ بر آن است با پیجویی ریشههای مسئله ارمنی و تعقیب سیر حوادث به تجزیه و تحلیل مسئله ارامنه در نیمه دوم قرن نوزدهم تا ربع اول قرن بیستم بپردازد.
نکتهای که در این میان باید توضیحا به آن اشاره شود، این است که آنچه تحت عنوان مسئله ارامنه مطرح است، بر چندین مسئله ناظر میباشد؛ مانند اصلاحات ارمنی، قیامهای ارمنی ، قوانین ارمنی که مجموعا مسئله ارامنه را شکل میدهد. از بین این مسائل، مسئله اصلی، قضیه کشتار ارامنه است که محل تمرکز و مداقه تحقیق حاضر است.
۲. پیمان مسکو ۱۶ مارس ۱۹۲۱
از روزگار پطرکبیر و طرحهای توسعه طلبانه او، در هر نسلی بین ترکها و روسها جنگی وجود داشته است؛ اما در لحظهای از تاریخ که کمالیستها و بلشویکها هر دو مورد تهاجم غرب قرار داشتند، هر دو به ناچار و با گامهای محتاطانه، رو به یکدیگر آوردند.
کمال، از نخستین لحظه ورود به آناتولی، به ایجاد تفاهمی با بلشویکها اندیشیده بود؛ حتی اگر این تفاهم فقط برای تهدید نیروهای متفق باشد. واکنش آنی روسها نسبت به انقلاب ترکها مساعد بود. آنها علنا آن را انقلابی به موازات انقلاب خود و پیشرفتی در جهان اسلام تلقی کرده بودند. روزنامهی ایزوستیا آن را «نخستین انقلاب شورایی در آسیا» نامیده بود.
سرزمین ترکها از نظر استراتژیک برای بلشو یکها-که در آن زمان از جانب بازماندههای ارتش خودی موسوم به روسهای سفید و نیز مداخلههای متفقین احساس خطر میکردند - دارای اهمیت ویژهای بود. یک ترکیه انقلابی میتوانست جناح بیحفاظ آنها در ماورای قفقاز را بپوشاند؛ منطقهای که هم ترکها و هم روسها در آن دارای منافعی بودند.. .