لیبرالیسم ایرانی

در سال 1383 ماشاءالله آجودانی کتابی با عنوان مشروطه ایرانی نوشت که ترجمه آن در همان سال در چند نوبت در کشور چاپ و منتشر شد. کتاب مشروطه ایرانی با نقد تاریخ یک قرن و نیم اخیر دین‌مداری جامعه ایرانی، مشروطه ایرانی را نسخه‌برداری و صورتی ناقص از تمدن غرب معرفی کرده بود و گروه‌های مدرن تشکیل شده در سایه قدرت شرع و روحانیت و سایر نیروهای تاثیرگذار را، دولت‌هایی ضعیف می‌دانست. وی در همه جا به‌صورت آشکار و ضمنی، نیروهای مقابل روند مدرنیزاسیون جامعه را واپس‌گرا و عامل عقب‌ماندگی و چالش‌های دوران معاصر ایران معرفی کرده بود.

در ادامه بررسی این رویکرد، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، با چاپ کتابی تحت عنوان «لیبرالیسم ایرانی» به معرفی جریان‌های راست و لیبرال در تاریخ معاصر ایران پرداخته و در واقع پاسخی به مشروطه ایرانی داده است. نویسنده کتاب بر مبنای بنیادهای فکری تمدن لیبرال غرب به بررسی جریان‌های راست و لیبرال در تاریخ معاصر ایران پرداخته و درباره منازعه این جریان با دین‌مداری می‌نویسد. از آن زمان که یوسف‌خان مستشارالدوله، رساله یک کلمه خود را برای تطبیق اسلام با اعلامیه حقوق بشر 1789 میلادی و قانون اساسی 1791 فرانسه نوشت و میرزا ملکم‌خان اصول تمدن غرب را مورد بازشناسی قرار داد، این منازعه که بر محور تطابق لیبرالیسم غربی با دین و سنت‌های فرهنگی ایرانی قرار دارد، به صورت حل‌نشده باقی مانده است. بعد از انقلاب اسلامی ایران در سال 1357، دو بخش دینی و سکولار جریان لیبرال طی چند دهه به هم نزدیک شده و در ائتلافی فکری تلاش کردند تا دامنه سکولاریسم و بنیادهای لیبرال را به مباحث نظری و دینی بکشانند. این دو جریان در قالب نوگرایی دینی،‌ آرام و خزنده به میان لایه‌های دانشگاهی فرهنگی، و مطبوعاتی نفوذ کردند تا با بازشناسی دین بر اساس معرفت‌شناسی پلورالیستی و نسبی‌گرایانه چهره دیگری از لیبرالیسم ایرانی را به جامعه نشان دهند. دیدگاه‌های آنها درباره رابطه دین، سیاست، و جامعه هیچ فرقی روشنفکران لیبرال و لائیک ندارند و تنها تفاوت مطرح بین آنها این است که جریان دینی برخلاف لائیک‌ها خود را دینی و خودآگاهی و افکارشان را برخواسته از دین می‌داند.

کتاب لیبرالیسم ایرانی برای کسانی که م‌خواهند، هویت جریان‌ها و گروه‌های راست را با نگاهی بنیادین بشناسند و درگیر اختلاف‌های ظاهری و مقطعی نشوند، اثری ارزشمند است که جریان لیبرال و غرب‌گرا را در ایران همانند یک کل و جریان به هم پیوسته فرض کرده، هر نسل آن بر پایه تجارب نسل قبلی آن شکل گرفته است. بر این اساس شاید چندان عجیب نباشد نسلی که از لیبرال‌ها در ایران در حال شکل گرفتن هستند، در آینده‌ای نه چندان دور دیدگاه‌های حضرت امام خمینی (ره) و جمهوری اسلامی را با ده‌ها استدلال و شاهد تاریخی بر پایه اعتقادات لیبرال تبیین کنند و مخالفین خود را خارج از خط امام بدانند. کتاب لیبرالیسم ایرانی یک مقدمه و پنج فصل دارد. درآمدی بر لیبرالیسم (پیدایش، مبانی، و مؤلفه‌ها)، لیبرالیسم ایرانی از آغاز تا تبیین (نسل اول لیبرال‌های ایرانی)، لیبرالیسم ایرانی در تلاش تحقق (مشروطه و استبداد)، حضور و حاشیه‌گزینی محافظه‌کارانه (1357-1320)، لیبرالیسم ایرانی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی عنوان فصل‌های کتاب هستند.

گزیده کتاب لیبرالیسم ایرانی: بررسی جریان‌ های راست در ایران

واژه لیبرالیسم در لغت از کلمه لاتینی لیبرته Liberte به معنی آزادی ، مشتق شده و اولین بار این اصطلاح در فرانسه در ارتباط با شعارهای انقلاب فرانسه مطرح شد. نخستین کسانی که نام لیبرال بر خود نهادند، اواخر قرن هیجدهم میلادی گروهی در اسپانیا بودند که متعاقب انقلاب فرانسه، شعارهای این انقلاب از جمله آزادی و برابری را مطرح می‌کردند. از سال 1814 میلادی در فرانسه، لیبرال به کسی گفته می‌شد که مخالف دستگاه سلطنت بود.

شکل‌گیری لیبرالیسم از نظر تاریخی مدیون افول نظام‌های سلطنتی مطلقه، ظهور پارلمان به عنوان عنصر محوری حکومت، افول اقتدارگرایی دینی، رشد فردگرایی دینی، رشد سرمایه‌داری و گذار از اقتصاد کشاورزی سنتی به اقتصاد صنعتی، برآمدن علم تجربی و محاسبات عقلانی است. بر همین اساس آزادی‌گرایی را نمی‌توان صرفاً محصول تأملات نظری فیلسوفان و اندیشمندان اجتماعی دانست، بلکه باید به تضادها، جدال‌ها و تحولات اقتصادی و سیاسی نیز توجه داشت.