کتاب حیدرنامه: گزیده ای از حماسه های علوی از عهد صفویه تا عصر حاضر نوشته سید علی کاشفی خوانساری، منتخبی از سیزده منظومۀ حماسی دربارۀ زندگی امام علی (ع) است، که سعی شده مراحل مختلف زندگی حضرت را از تولد تا شهادت ایشان پوشش دهند و ترتیب شعرها هم بر همین اساس است.

مهر مولای متقیان با دل و جان هر ایرانی آمیخته است. گویی حکمت الهی و سری مکنون در میان باشد که فرزندان این آب و خاک، جدا از نوع تربیت و خاستگاه اجتماعی و نظام خانوادگی، از بدو تولد، دل در گرو مهر مولای مهرورزان دارند و گویی حب شیر خدا، با شیر مادر به جان شان اندرون شود و با جان نیز به در نشود و فردای یوم الحساب بر همان حب، سر از تیرۀ خاک بر خواهند داشت.

جست و جوی دلیل آن که مردم این سرزمین، از هر قبیله و تیره و قوم، پس از فتح کشور پهناور ساسانیان و استیلای اعراب و پذیرش آئین محمدی، دل به مهر بزرگی سپردند که او را چندان هم ندیده بودند و چه شد که از همان قرون اولیۀ تاریخ اسلامی، «خراسان»، «طبرستان»، «دیلمان»، «ری»، «فارس» و «آذربایجان» مأمن علویان و پناهگاه سادات و خاستگاه علی دوستان شد، بحثی عمیق و زمانی دراز می طلبد؛ اما اینجا سخن از اشعاری است که مردم این سرزمین با مهر و ایمان خویش و بر اساس باورها و آموزه های خود دربارۀ مولایشان سروده اند؛ آن هم نه همۀ سروده ها و چکامه ها.

اگر از صدها و هزارها مدیحه و سیره نامه، غزل و رباعی و قصیده و اشعار عرفانی و تفاسیر و غدیرنامه ها و سلوک نامه ها و... بگذریم، گونۀ ادبی مهمی برجای می ماند که ریشه ای سترگ و دیرپا در ادب و فرهنگ ایرانی دارد و آن، حماسه های دینی است. گونه ای ادبی که عمیق ترین پیوندها را با فرهنگ و باورهای نیاکان مان داشته و پذیرا و محمل عشق و علاقۀ ایشان به مولای شان در قالب منظومه های حماسی علوی بوده است. منظومه هایی که می خواهیم و می توانیم آنان را «حیدرنامه» بنامیم.

حماسه، گونه ای ادبی است که بر پایۀ مبارزۀ نیکان و بدان و شرح دلاوری ها و سلحشوری های نیک مردان بنا شده است. حماسه ها از کهن ترین گونه های ادبی در تاریخ ادبیات جهان هستند و حتی می شود گفت قدیمی ترین آثار ادبی بر جای مانده در جهان در قالب حماسه می گنجند. شگفت آن که این حماسه های قدیمی، عمدتاً ریشه و رنگ و بوی دینی دارند. حماسه هایی مثل «یادگار زریران» در «ایران»، «ایلیاد» و «اودیسۀ» هومر در «یونان» و «رامایانا» و «مهاباراتا» در «هند».

تاریخ ادبیات فارسی لبریز از حماسه های مکتوب و شفاهی است. گویی ایرانیان، دنیا، مناسبات و مردمان آن را حماسی می دیده اند. حماسه های مذهبی زیادی پیرامون باورهای آئین های مزدایی و میترایی و مانوی شکل گرفته و همین طور حماسه هایی ملی، همچون حماسه های رستم در «شاهنامه» و جز آن.

از قرن چهارم هجری که شاهد رونق دوبارۀ آثار ادبی به زبان فارسی هستیم، جریان حماسه سرایی فارسی نضج می یابد و آثار زیادی دربارۀ پادشاهان و قهرمانان ایران باستان تدوین می شود که مهم ترین و نامدارترین آن ها، اثر گرانقدر حکیم علوی «طوس»، «شاهنامۀ» فردوسی است که بی گمان بزرگ ترین منظومۀ حماسی ادب پارسی؛ بلکه از بزرگ ترین حماسه های تمدن بشری و از افتخارات ادبیات جهان به شمار می آید.

حماسه های ادب فارسی تا قرن ها، بیشتر به پادشاهان و قهرمانان باستانی و شخصیت های تاریخی پرداختند؛ ولی از حدود قرن نهم هجری، شاهد شکل گیری گونه ای تازه در حماسه های پارسی هستیم: حماسه های دینی، شامل حماسه های علوی یا همان حیدرنامه ها. شاید کهن ترین این حماسه ها، «خاوران نامۀ» ابن حسام خوسفی است که بیشتر ساختار افسانه ای دارد و چندان با واقعیات تاریخی منطبق نیست. این کتاب در سال 830 ه . ق. سروده شده است.

مهم ترین حماسه های علوی در قرن دهم هجری عبارت بودند از: «سعادت نامه»، سرودۀ نظام استرآبادی معمایی که به وزن «خسرو و شیرین» نظامی در سال 921 ه . ق. سروده شد؛ «شاهنامۀ حیرتی» سرودۀ شاعری به نام حیرتی که آن را در سال 953 ه . ق. برای شاه طهماسب صفوی سرود و غزوه نامه ای سرودۀ اسیری که در سال 964 ه . ق. برای سلطان سلیمان قانونی، پادشاه «عثمانی» سروده شده است.

در قرن یازدهم هجری می توان از «غزوات امیرالمؤمنین (ع)»، سرودۀ فصیح اصفهانی و کتاب ملا فارغ گیلانی یاد کرد. در قرن دوازده هجری، گونه ای نو از حماسه های علوی با نام «حملۀ حیدری» متولد شد. میرزا محمد رفیع باذل شاه جهان آبادی خراسانی که در سال 1123 درگذشت، کتابی به سبک شاهنامه با نام «حملۀ حیدری» در «هند» سرود.

کتاب حیدرنامه به زودی در «ایران» و هند و «عثمانی» محبوبیت یافت و شاعران مختلف به سبک و سیاق او کتابی آفریدند یا کتاب ناتمام باذل را تکمیل کردند. برخی از این افراد عبارتند از: محب علی خان حکمت، عبدالعلی خان احسن بنگالی، کرم، سید علی پسند بلگرامی، عاشق هندی، میرزا محمدصادق کشمیری، نجف و... اقبال کتاب باذل و پیروان او به حدی بود که شغلی به نام حمله خوانی در کشورهای مسلمان به وجود آمد و شعر او به زبان های ترکی، اردو، سندی و بنگالی ترجمه شد.

از دیگر حماسه های علوی در قرن دوازده باید از «جذبۀ حیدری» سرودۀ میرزا ابوطالب فندرسکی و «جنگ نامۀ آتشی» نام برد. در قرن سیزدهم و چهاردهم هجری قمری تعداد این حماسه ها فزونی یافت. «غزوۀ خیبر» از عاصی رشتی اصفهانی، «غزوات النبی» از عبدی، «یعسوب نامه» از واقف، «خیبرنامه» از محمد رفیق، «غزوه المجاهدین» از محمد قاسم، «غزوات امیرالمؤمنین (ع)» از ملا هاشم، «حملۀ حیدری» راجی کرمانی، «هفت خوان حیدری» از عیانی، «غزوه نامۀ» عبدالوهاب قطرۀ چهارمحالی، «خرم بهشت» از رضاقلی هدایت، «حملۀ حیدری» از گل احمدی، «حملۀ حیدری» از فقیر قهدریجانی، «شهنشاه نامۀ» صافی اصفهانی، «خداوندنامۀ» صبا، «اردیبهشت» سروش اصفهانی، «افتخارنامۀ حیدری» از افتخار العلما صهبا، «خلافت نامۀ حیدری» از خاموش یزدی و...

حماسه های علوی به جزئی از زندگی مردم «ایران» تبدیل شدند. حیدرنامه ها در مساجد، هیئت ها، خانقاه ها، قهوه خانه ها، پرده خوانی ها، نقالی ها، تعزیه ها و پای کرسی ها خوانده می شدند و سینه به سینه نقل می گشتند. امروزه اما از این حماسه ها، کمتر رنگ و بویی در زندگی مردم می بینیم. زندگی مدرن و از آن مهم تر، تفکر مدرن جایی برای تفکر حماسی، نقالی و قصه خوانی نگذاشته است و بسیاری از این سنت ها به بهانۀ خرافی بودن و قدیمی بودن کنار گذاشته شده اند. در این میان، نقش رادیو و تلویزیون و رسانه ها را هم نباید فراموش کرد. رسانه ها پیام آور مرگ قصه گویی سنتی و حمله خوانی بودند. امروز دیگر حتی در کتاب های تاریخ ادبیات، ردپایی از این کتاب ها نمی بینیم؛ چرا که ادبای ما به تقلید از مستشرقین اروپایی به حماسه های دینی کمتر توجه کرده اند و کمتر متوجه زیبایی های ادبی و اهمیت تاریخی و اجتماعی این حماسه های بوده اند.

گزیده کتاب حیدرنامه

میرزا ابوطالب فندرسکی در اواسط قرن یازده در «اصفهان» زاده شد. او با 26 واسطه از فرزندان ابراهیم بن موسی بن جعفر (ع) است. ظاهرا وی از خویشاوندان نزدیک میرفندرسکی است که از فیلسوفان اواسط دورۀ صفویه بود. آثار فراوانی مخصوصا در زمینۀ علوم، ادبیات، ریاضیات و فقه از میرزا ابوطالب فندرسکی به جا مانده است. فندرسکی در سال 1127 ه . ق. درگذشت.

او منظومۀ نسبتا مفصلی در تاریخ خلافت امیرالمؤمنین (ع) سرود که بعدها توسط شخصی به نام «نجف» به «حملۀ حیدری» باذل مشهدی الحاق شد و از این جهت شهرت یافت؛ اما منظومۀ وی نیز ناقص مانده است و فاقد واقعۀ شهادت آن امام همام می باشد. کتاب فندرسکی یکی از زیباترین، شاعرانه ترین و فاضلانه ترین منظومه های داستانی راجع به آن امام می باشد و به شاه سلیمان صفوی تقدیم شده است. این کتاب با نام «غزوات حیدری» و «جذبۀ حیدری» نیز شناخته شده است.

این گزیده مربوط به وقایع پیش از شهادت امیرالمؤمنین (ع) است. اولین صحنۀ آن مربوط به مکالمه ای میان امام حسن (ع) و امام علی (ع) می باشد. این منظومه اصلا به صحنۀ شهادت امام نمی پردازد و در این لحظه ناقص مانده است.

به منبر ز شاه سلونی مقال

شد از سید مجتبی این سؤال

کزین ماه بر آسمان بلند

ز ایام آیا بود رفته چند

چنین عرض کرد آن سپهر احتشام

که امروز از آن سیزده شد تمام

پس از رأفتش با امام شهید

که در زندگی زهر سوگش چشید

ازو کرد پرسش که ای ارجمند

از این ماه آیا بود مانده چند

چنین گفت که از روز ماه صیام

به هفده دگر سی نماید تمام