دانشنامه گسترده‌نگاشته‌ای است که در قلمرو دانش یا رشته علمی مشخص یا مکتبی خاص یا موضوعی کلان با همکاری گروهی از کارشناسان با رعایت اصول علمی و فنی دانشنامه‌نگاری سامان یافته و دارای ساختار الفبایی یا موضوعی است.

دانشنامه تألیفی مرجع است که آگاهی‌هایی متقن و لازم را درباره هر یک از مدخل‌های در پیوند با موضوع خود در دسترس خوانندگان قرار می‌دهد. دانشنامه‌های نوشته شده در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی- افزون بر پایبندی به تعریف پیش‌گفته، در موارد بسیار دربردارنده نقد و نوآوری با انگیزه گره‌گشایی علمی در قلمرو موضوع مورد نظر و نیز رویکرد اندیشه اسلامی هستند. مجموعه‌ «دانشنامه‌های قرآن‌شناسی» با بیش از هزار مدخل در حوزه‌های تخصصی گوناگون، در دو محور عمده؛ مباحث پیرامون قرآن (علوم قرآنی) و مباحث درون قرآنی (معارف قرآن) تحت نظارت حجه‌الاسلام رشاد در پژوهشگاه تالیف می‌شود.

دانشنامه علوم قرآن جلد 4 در قالب پانزده مقاله به ارائه مباحثی درباره امکان فهم و لایه‌های معنایی قرآن، مباحث ماهوی تفسیر و تمایزات با اقران و نظائر تفسیر، و شرایط و لوازم آن پرداخته است.

مقاله نخست به (امکان فهم قرآن) اختصاص دارد که در آن دلائل امکان فهم و تفسیر قرآن و نبود منع شرعی در این زمینه ارئه شده و دلایل مخالفان بررسی و نقد گردیده است. کژفهمی متون وحیانی مهمترین آسیب در حوزه تفسیر است که علل مختلف داشته و به چند دسته تقسیم می‌شوند. در مقاله (موانع و آسیبهای فهم قرآن) سه دسته موانع و آسیب‌های روشی، مبنایی و غایی بررسی شده است.

چند معنایی یکی دیگر از مباحث بسیارمهم و بحث‌برانگیز در حوزه علوم قرآنی است. این بحث در متون وحیانی دارای ساحت‌های مختلفی است، یکی از آن‌ها ظاهر و باطن است. در مقاله (ظاهر و باطن قرآن) دیدگاه‌های ظاهرگرایی، باطن‌گرایی، و جمع بین ظاهر و باطن ، و نظریات مختلف وجودشناسانه و معرفت‌شناسانه (دلالت‌گرا) در حقیقت بطون قرآن بررسی شده است. در مقاله (تفسیر) مباحثی در باره حقیقت تفسیر، دلایل و ابعاد نیاز قرآن به تفسیر، روش‌ها و سبک‌های تفسیری، منابع تفسیر معتبر و روند تدریجی تفسیرنگاری ارائه شده است.

دو موضوع تأویل، و جری و تطبیق نیز از دیگر ساحت‌های مرتبط با چندمعنایی در قرآن است. در مدخل (تأویل) ضمن بررسی دیدگاه‌های گوناگون درباره حقیقت تأویل، به ظابطه تأویل درست، اشاره شده است. در مقاله (جری و تطبیق) پس از ارائه گزارشی ازاقسام جری و تطبیق در ظاهر و باطن آیات، و دیدگاه‌های مختلف در آن، چگونگی اجرا، معیارهای اعتبار و آسیب‌های احتمالی آن تبیین شده است.

در مدخل (تدبر در قرآن) دیدگاه‌های مختلف در حقیقت تدبر، گستره و لایه‌های تدبر، روش‌ها و موانع، حکمت و فواید تدبر بررسی شده است. ویژگی‌های زبان قرآن، معناداری آن و دیدگاه‌های مختلف درباره وجود زبان خاص معنایی برای قرآن از جمله مهمترین مباحثی است که در مقاله (زبان قرآن) ارائه شده است.

مقاله (زبان‌شناسی و قرآن) به گزارش مطالعات قرآنی زبان‌شناسان در شاخه‌های گوناگون علم زبان‌شناسی: آواشناسی، ریشه‌شناسی (اشتقاق)، واژه‌شناسی (دانش مفردات)، صرف، نحو، کاربردشناسی، و معناشناسی اختصاص دارد.

در مدخل (هرمنوتیک و قرآن) ضمن گزارش مکتب‌های هرمنوتیکی، نقش رویکردهای مختلف هرمنوتیک در فهم قرآن بررسی و نقد شده است. نشانه‌شناسی به عنوان یکی از نظریات مهم درباره فهم متن و جز آن، سعی دارد به واسطه تحلیل نشانه‌ها، ابزارها و روش‌های نوینی را برای بسط و گسترش فهم وتفسیر متون به دست دهد. در مقاله (نشانه‌شناسی و قرآن) مباحثی در باره حوزه‌های تأثیر گرایش‌های گوناگون نشانه‌شناسی در تفسیر قرآن ارائه شده است.

در مقاله (منابع و ابزارهای تفسیر) انواع منابع نقلی، عقلی، تجربی، و شهودی، و نیز قواعد ادبی، اصولی، فقهی، کلامی و منطقی و فلسفی که در تفسیر اثرگذارند بررسی شده است. شرایط علمی لازم در تفسیر، شرایط کمال و تأثیر پیش‌داشته‌ها و بینش‌ها از جمله مطالبی است که در مقاله (شرایط مفسر) ارائه شده است.

در مدخل (قواعد تفسیر قرآن) شش گونه از قواعدی که در مراحل مختلف فهم و تفسیر : تشخیص قرائت، شناسایی مفردات و ساختار ادبی، توجه به قرینه‌های متصل و منفصل و فهم دلالت‌های غیرمطابقی آیات اثر گذارند، بررسی شده است و مقاله (قرآن و سنت) در راستای تکمیل بحث ازمنابع موثر در فهم و تفسیر قرآن، نگرش‌های گوناگون به رابطه کتاب و سنت و نیاز یا عدم نیاز به سنت در تفسیر، و خدمات متقابل قرآن و سنت پرداخته است.

گزیده کتاب دانشنامه علوم قرآن جلد 4

کژفهمی متون وحیانی منحصر به قرآن کریم نبوده و پیشینه‌ای دیرینه دارد؛ چنان‌که قرآن به کژفهمی اهل کتاب از تورات نیز اشاره می‌کند (نساء ۴۶؛ مائده، ۱۳-۱۴) گفتگو درباره موانع فهم قرآن و راه‌های پرهیز از آن از کهن‌ترین مسائل مربوط به قرآن و همزاد نزول و ابلاغ آن است؛ ویژگی‌ها و وجوه معنایی گوناگون قرآن، موجب شده دریافت درست آن نیازمند شرایطی باشد.

در منابع اسلامی روایاتی از هشدار پیامبر اکرم و ائمه اطهار نسبت به موانع و آسیب‌های فهم قرآن گزارش شده است؛ این روایات به آسیب‌هایی مانند ورود بدون آگاهی به تفسیر قرآن یا ناآگاهی نسبت به ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه اشاره می‌کنند.

صفحات کتاب :

429

کنگره :

‏‫‭BP۶۶/۹‏‫‭/ر۵د۲ ۱۳۹۶

دیویی :

‏‫‭۲۹۷/۱۳

کتابشناسی ملی :

4629455

شابک :

978-600-108-513-0

سال نشر :

1402