کتاب هنر گچ بری در مکتب خراسان pdf

هنر و هنرمند سنتی
در دورۀ مدرن که حقیقت متعالی هنر به صرف تزئینات ظاهری تنزل یافته، توجه بیشتر و جدیتر به هنر سنتی و هنرمندان این حوزه ضروری است. در طول تاریخ هنر، هنرهای سنتی از طریق سنت شفاهی منتقل شده و آموزش یافته است، به این دلیل، متون آموزشی در این زمینه کمتر یافت میشود و قوانین مکتوب و شیونامۀ مدون در روش آموزش این هنرها کمتر در دسترس است.

بنابراین حفظ و زنده نگه داشتن هنرهای سنتی و انتقال آن ها به دنیای مدرن نیازمند تدوین شیوه نامه و متون آموزشی است که با حفظ همۀ شئونات و اصطلاحات خاص این هنرها در طول تاریخ، آن ها را به دورۀ مدرن منتقل کرده و در اختیار هنرمندان و هنرپژوهان جوان معاصر قرار دهد، تا هم هنرمند معاصر از هنر اصیل سنتی بیخبر نماند و هم با روش درست آموزش ببیند و این سنت همچنان ادامه یافته و در اختیار آیندگان قرار گیرد.

هدف از این آموزش علاوه بر حفظ و زنده نگه داشتن این هنر و ارائۀ آن به نسل جدید و آیندگان، معرفی روش های مختلف این هنر جهت مرمت آثار به جای مانده و میراث گرانقدر گذشتگان از یک سو و خلاقیت و توسعۀ این هنر در آینده، از سوی دیگر است. هرچند متون نوشتاری در بیان قوانین این هنرها و حرفه ها، کمتر در دسترس است اما روش های اجرایی این هنرها قانونمند بوده و در سنت آموزش شفاهی آن ها موجود است. بررسی آثار به جامانده و تبدیل سنت شفاهی به روش کتبی و مستندنگاری، میتواند در تدوین این قوانین و شیوه نامه ها مؤثر باشد.

پژوهش حاضر نیز با عنوان تزئینات در معماری اسلامی (سنتی) به هنر گچبری می پردازد و جهت حفظ مرجعیت این هنر در سبک های رایج ایرانی به آثار و روش استاد ابوالقاسم کمالیزاده، استادکار یگانۀ هنر گچبری در حوزۀ خراسان که هم خود شاگرد استاد کار معروف اصفهانی است و هم در نیم قرن گذشته، اغلب استادکاران این حرفه در این منطقه از شاگردان وی بوده اند، اختصاص یافته است.

گچبری با وجود قدمت تاریخی در منطقۀ خراسان، پس از ادوار فراموشی در دوره معاصر با حضور استاد کمالی زاده احیاء و رونق یافت، وی که از دوران نوجوانی جهت آموختن این هنر و حرفه راهی اصفهان که همچنان مهد هنرهای سنتی ایرانی به ویژه معماری سنتی است می شود و در محضر یکی از اساتید بنام آن زمان، مرحوم استاد حسین مطیفی (مشهور به حاج حسین اصفهانی) شاگردی کرده و پس از سال ها همراهی استاد در اصفهان، تهران و مشهد، هنر از یاد رفتۀ گچبری را دوباره در حوزۀ خراسان زنده می کند.

استاد کمالی زاده از آن پس با تعلیم و تربیت شاگردان متعدد در این حوزه که برخی از آن ها اینک خود از استادکاران ماهر و معروف به شمار می آیند این حوزۀ هنری را رونق مجدد می بخشد.

پیشینة پژوهش
در سال های اخیرۀ آثار ارزندهای در زمینۀ هنر سنتی ایرانی و اسلامی و به خصوص هنر گچبری به چاپ رسیده است که از میان آن ها تنها سه اثر زیر به شکلی مستقیم به آموزش هنر گچبری پرداخته اند:
1. کتاب گچبری (1386ش) مهندس ابوالقاسم گرامی نژاد: بیشتر به گچبری پیش ساخته و نصب آن بر اساس استاندارد سازمان آموزش فنی و حرف های می پردازد.
2. تکنولوژی گچ کاری و گچ بری (1382ش) مرتضی مطیفی فرد
3. گچبری، احیای هنرهای از یاد رفته (1391ش) مرتضی مطیفی فرد: تأکید اصلی این دو کتاب بر معرفی و آموزش سبک گچ بری اصفهان است.
امتیاز و نوآوری متن حاضر
با وجود غفلت و بی مهری چندین ساله نسبت به هنرهای سنتی از جمله معماری سنتی و به خصوص هنر گچبری، خوشبختانه در سال های اخیر فعالیت های مثبتی در این زمینه انجام شده که هرچند درخور تقدیر است اما با توجه به خلأ عظیم چندین ساله، هنوز کافی نبوده و تلاش و همت بیشتر هنرمندان و هنرشناسان را میطلبد. متن حاضر نیز آرزوی فکری چندین سالۀ نگارنده بوده که بتواند به شکلی هنر ارزندۀ هنرمندان بزرگ را در اختیار نسل جدید و آیند‏گان قرار دهد. توفیقی نصیب شد و این فکر با همت و تلاش جمعی، تحقق یافت.

در این متن سعی بر آن بوده تا در همۀ قسمت ها از بیان سبک های گچبری و یا تاریخچۀ گچبری در دورۀ معاصر تا آموزش قدم به قدم طراحی و اجرای گچبری از نظر اساتید طراز اول گچبری معاصر و به ویژه شخص استاد ابوالقاسم کمالی زاده استفاده شود؛ در این زمینه مصاحبه های بسیاری با ایشان و سایر اساتیدی انجام گرفت که از شاگردان قدیمی ایشان بودند.

با توجه به اینکه دقیقترین روش آموزش گچبری، آموزش عملی، مصوَّر و قدم به قدم است و در متون آموزشی موجود این امر کمتر به چشم می خورد، بنابراین جهت تدوین متن آموزشی با صرف وقت و هزینۀ فراوان، کارگاه های عملیاتی گچبری توسط شخص استاد و با همکاری دیگر استاد مبرز این حوزه، جناب آقای محمدجواد کمالی زاده برای تهیۀ عکس و فیلم مناسب آموزشی برگزار شدو نهایت سعی و تلاش اساتید بر این بود تا تمام نکات کلیدی هنر سنتی گچبری از معرفی قلم ها و ابزار گچبری تا آشنایی با گچ و روش ساختن ملات گچ مناسب تا طراحی و اجرای انواع ابزارهای ساده و ترکیبی، دور قلاب و مراحل طراحی و اجرای ستون و سرستون، آموزش داده شود و در اختیار هنرپژوهان قرار بگیرد.

بنابراین این متن تنها متن آموزشی مصور است که تاکنون در حوزۀ آموزش گچبری تدوین شده است. از مزایای این متن، وجود تصاویر متعدد از مراحل اجرای طرح های گچبری است که قدم به قدم به مراحل آموزش کمک میکند و بدون آن ها این سبک آموزش غیر ممکن به نظر میرسد.
لازم به توضیح است، بیشتر عکس های ارائه شده در این مجموعه از آثار استاد ابوالقاسم کمالیزاده و در قالب سبک رایج خراسانی بوده که طی دهه های گذشته توسط ایشان و شاگردانشان در مناطق مختلف کشور اجرا شده است.

پژوهش حاضر در دو بخش به معرفی هنر گچبری، آموزشی گچبری و تحلیل مبانی نظری به آموزش سنتی گچبری می پردازد که تا کنون بر اساس سنت شفاهی استاد و شاگردی انجام میشده،. در این پژوهش تلاش شده که در قالب تصاویر گویا و قدم به قدم و به کمک طراحی و اجرای نقوش و فنون، سنت شفاهی این هنر به یک متن آموزشی کاربردی تبدیل شود.
ساختار پژوهش (مروری بر فصول و ترتیب منطقی آن ها)
این دفتر در دو بخش به منظور آشنایی با هنر گچ بری و روش های عملی آن و با رویکرد آموزشی، تدوین شده. بخش اول با عنوان کلیات هنر گچبری، در سه فصل به معرفی هنری و تاریخی گچبری، گونهها و سبکهای آن در طول تاریخ و در دورۀ معاصر در حوزۀ خراسان می پردازد. پس از این آشنایی اجمالی هنری و تاریخی، بخش دوم به عنوان بخش محوری کتاب به پنج کارگاه آموزش عملی گچبری در سه سطح: ابتدایی، متوسط و پیشرفته اختصاص یافته است:

در سطح ابتدایی، در کارگاه گچبری(1) به آشنایی با انواع قلم ها و ابزارآلات گچبری و آموزش نحوۀ کاربری هر یک از آن ها در هنر گچبری به عنوان مقدمۀ آموزش عملی گچ بری ارائه می شود و کارگاه دوم، به آشنایی با گچ مناسب گچبری، آموزش تهیه ملات گچ و آماده سازی انواع ملات گچ می پردازد.
در سطح متوسط، در کارگاه گچبری (3) مراحل ساخت و اجرای انواع ابزارهای حاشیه و قاب آموزش داده می شود.
در سطح پیشرفته، کارگاه گچبری (4) به آموزش طراحی و اجرای عناصر اصلی گچبری، آموزش طراحی و اجرای گچبری دور قلاب اختصاص یافته است.
کارگاه گچبری (5) نیز به آموزش فرایند طراحی و اجرای ستون و سرستون می پردازد.
در تدوین این متن دوستان عزیزی همکاری داشتهاند که تهیه و تدوین متن تاریخچۀ گچبری (فصل دوم از بخش اول) بر عهدۀ سرکار خانم سحر بکائی بوده و بخش دوم متن آموزش گچبری را جناب آقای محسن کمالیزاده به عنوان گچبر و کارشناس گچبری تهیه و تدوین کردهاند.

این پژوهش مدیون تلاش، همکاری و همفکری گروهی از هنرمندان و علاقه مندان به هنر اسلامی است. دوستان و اساتیدی که متن حاضر در سایه راهنمایی های ارزندۀ ایشان تدوین شد، تشکر و قدرانی حداقل کاری است که طبق رسم و سنت از این عزیزان به عمل می آید. اساتید محترم جناب آقای دکتر مهرداد قیومی و جناب آقای دکتر پورمند که نگارنده از آغاز کار از مشاورۀ و راهنمایی و تشویق های ایشان بهره مند شده و در نهایت نیز کل متن را مطالعه و نکات و راهنمایی های ارزنده ای راجهت تکمیل متن ارائه کردند، همینطور از راهنمایی های ارزندۀ جناب آقای دکتر تهرانی در تکمیل متن نهایی و جناب آقای دکتر خزائی در تکمیل متن نقوش اسلامی که راهنمایی های ارزندۀ ایشان بسیار راهگشا بود، تشکر و قدردانی میشود.

از جناب آقای مهندس رضا دیشیدی، استاد برجستۀ معماری سنتی ایران که سال ها توفیق نظارت و اجرای معماری اماکن مذهبی از جمله آستان قدس رضوی و... را به عهده داشته و بیش از چهل سال به عنوان دوست، همکار و همراه استاد ابوالقاسم کمالیزاده در اغلب پروژه های معماری اسلامی حضور داشتند و در این متن نیز با راهنمایی های ارزنده و تهیه عکس های مناسب به ویژه از طرح بازسازی امامزاده های بم همکاری کردند، صمیمانه تشکر و قدردانی می شود.

این اثر به پیشنهاد و حمایت مالی حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی تدوین و تألیف شده است؛ بدین وسیله از مساعدت ریاست محترم حوزه هنری جناب آقای محسن مؤمنی شریف و از لطف بی دریغ و همکاری صمیمانه و خالصانه استاد ارجمند جناب آقای دکتر ایرج داداشی مدیریت محترم امور پژوهشی حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی. که زمینۀ اجرای طرح را فراهم نموده و در طول اجرای کار نیز از هیچ گونه کمک و مساعدتی دریغ نکردند. خالصانه و صمیمانه تقدیر میشود.

و همچنین از همکار محترمشان جناب آقای مهندس محمد مهدی کریمی که در اجرای طرح با ما همکاری و همفکری داشتند نیز صمیمانه سپاسگزاری می شود.

در نهایت از جناب آقای حمزه زاده ریاست محترم انتشارات سوره مهر و همکاران محترم شان جناب آقای یزدان پناه و سرکار خانم عباسی که در آماده سازی و چاپ متن همکاری و مساعدت نمودند قدردانی می شود.

در هر حال تدوین متن آموزشی عملی و مصوَّر مدیون سعی و تلاش جدی و دقیق و همکاری صمیمانه گروه برگزار کننده کارگاه های آموزشی است. در پایان از همت و تلاش جدی همه این بزرگواران، جناب استاد حاج ابوالقاسم کمالی زاده، جناب استاد حاج محمدجواد کمالی زاده و جناب آقای محسن کمالی زاده، تشکر و قدردانی شده و برای همۀ این عزیزان از درگاه خداوند متعال سلامت و سعادت و توفیق روزافزون خواستاریم.
دکتر طاهره کمالیزاده
دانشیار `پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی