در کتاب جغرافیای اقوام در ایران، تالیف محسن رستمی، لیلا مدبر و حلیمه شبانی، به مباحثی همچون مفاهیم، مکاتب و نظریه ها، معرفی و ویژگی جغرافیای سیاسی اقوام پرداخته شده است.

از چالش هایی که در شرایط، اوضاع و احوال خاصی در کشورهای جهان سومی چون ایران بروز می نماید و منافع و امنیت ملی را می تواند نشانه ورود مسایل قومی است. قومیت و قوم گرایی در دوران معاصر نمود خاصی یافته است. کشورها را به لحاظ ترکیب فرهنگی - قومی می توان به 4 گروه تقسیم کرد.

1- کشور با جمعیت کاملاً متجانس
2- کشور با اکثریت جمعیتی متجانس همراه با اقلیت های کوچک پراکنده
3- کشور با اکثریت جمعیتی نسبتاً بزرگ به همراه اقلیت های زبانی، مذهبی، فرهنگی که در نواحی خاص جغرافیایی مستقرند.
4- کشورهایی با جمعیت متجانس اما برخوردار از خرده فرهنگ همراه با لهجه های زبانی چنانچه گروه اقلیت دارای دنباله های فضایی در دو سوی مرزهای بین المللی باشد فرایندهای پیچیده تری را در زمینه همگرایی که موجب پیدایش مشاجرات با همسایگان می شود، شاهد خواهد بود.

امروزه گستردگی قومیت گرایی به نحوی است که 80% کشورهای جهان به نوعی با این پدیده درگیر هستند هر چند از نظر بستر شکل گیری، محتوا و میزان خشونت متفاوت اند در آفریقا به دلیل سیاست های استعماری، مرزهای کشورها بر اقوام منطبق نیست به این معنی که یک قوم در چند کشور پراکنده شده است و در یک کشور چندین قوم وجود دارد. سابقه 30 ساله کشاکش قومی در اریتره، نمونه این مسئله است.

در آسیا حدود 21 کشور دارای اقلیت های قومی چشمگیر هستند که در مجموع 43 قوم بزرگ را تشکیل می دهند. در سال های اخیر، هر یک از این گروه ها نسبت به افزایش سیطره سیاسی و گسترش جمعیتی یکدیگر عکس العمل نشان داده اند در میان کشورهای آسیایی درگیر منازعات قومی می توان از هند، عراق، ترکیه، روسیه، کامبوج، فیلیپین، سریلانکا، لبنان و بنگلادش نام برد.

در قاره آمریکا با وجود نیروهای همگون ساز قدرتمند و به اصطلاح ظرف ذوب که سعی در ایجاد یک پارچگی دارند، هنوز هویت های قومی خاص به حیات خود ادامه می دهند سیاهان و سرخ پوستان آمریکا و فرانسوی زبانان کبک که 27% درصد جمعیت کانادا را تشکیل می دهند از جمله این اقوام هستند. اروپا علی رغم این که همگون ترین قاره جهان محسوب می شود، موارد قابل توجهی از واگرایی های قومی را در آن شاهد هستیم در اسپانیا باسکی ها و کاتالان ها سال هاست به شیوه های خشونت بار مبارزه می کنند.

یکی از زمینه های بروز چالش های نوین در عرصه جهانی و ملی، بویژه پس از پایان جنگ سرد، گسترش فرایند جهانی شدن و فن آوری اطلاعاتی و ارتباطی، امکان گسترش بحران ها و کشمکش های قومی بوده است. دگرگونی های نوین در عرصه جهانی و بویژه گسترش فرایند جهانی شدن بر مسأله قومیت و افزایش آگاهی قومی تأثیر می گذارد اما نوع و درجه این تأثیرگذاری بر حسب موقعیت کشور مورد نظر متفاوت است.

این امر اصولاً با داده های تاریخی جوامع و کشورهای برخوردار از تنوع قومی مطابقت نمی کند و نمی توان حکم قطعی و یکسان درباره همه آن ها صادر کرد. واقعیت آن است که درجه و شدت و مسایل قومی در هر کشور به عوامل گوناگونی بستگی دارد که کم و کیف حضور آن ها تعیین کننده ماهیت بحران های قومی در آن است.

مقایسه ایران با سایر کشورهای قومی در منطقه و خارج از آن نشان می دهد که ایران در رابطه با این شاخصه ها دارای موقعیت ویژه و بسیار متفاوت با سایر کشورها است. کشور ایران به دلیل شرایط آب و هوایی و موقعیت استراتژیک آن همواره در طول تاریخ محل عبور اقوام و ایلات مختلف و شکوفایی فرهنگ های متنوع بوده است تا جایی که «رنه گروسه» از ایران به عنوان پل ارتباطی شرق و غرب یاد کرده است.

حاصل این گرد آمدن مردمانی با خصوصیات فرهنگی و زیستی متنوع بوده است. به همین دلیل است که بسیاری از خاورشان ایران را خاستگاه تنوع و چند گونگی دانسته اند اما ویژگی های فرهیخته سازی و انطباق پذیری به عنوان دو عنصر مهم منش ملی ایرانیان به آنان این امکان را داده است که بتوانند فرهنگ های مهاجر و در مهاجم به این سرزمین را هضم درونی نموده و آن را به اقتضای شرایط و متناسب با فرهنگ خود درآورده است.

آنچه که در مورد اقوام ایران حائز اهمیت است این است که این اقلیت ها در ماورای مرزهای سیاسی ایران نیز گسترش جغرافیایی دارند. از نظر الگوی استقرار گروه های قومی نیز گروه قومی بلوچ در جنوب شرقی ایران با نیمه دیگر هسته بلوچ نشین در پاکستان پیوستگی فضایی پیدا می کند گروه ترکمن در شمال شرقی ایران، با ترکمنستان در آسیایی مرکزی پیوند جغرافیایی دارد.

ناحیه آذری نشین شمال غربی ایران با آذربایجان در شمال غربی پیوند می خورد قلمرو کرد نشین ایران با نواحی کرد نشین ماورای مرز در درون دو کشور عراق و ترکیه ارتباط جغرافیایی دارد. قلمرو عرب نشین ایران در جنوب غربی کشور نیز با منطقه وسیع عربی که سرتاسر غرب آسیا، شبه جزیره عربستان و شمال آفریقا را فرا می گیرد ارتباط فضایی - جغرافیایی دارد.

کتابشناسی ملی :

4237938

شابک :

978-600-8415-08-4

سال نشر :

1395

صفحات کتاب :

218

کنگره :

‏‫‬‭DSR۷۱‏‫‬‭‏‫‬‭/چ۹ج۷ ۱۳۹۵

دیویی :

‏‫‬‭۹۵۵/۹۷